พุทธศาสนากับการศึกษา

พุทธศาสนากับการศึกษา

ดร.สุทธิพงษ์  ศรีวิชัย

๔  กันยายน  ๒๕๔๗

ศึกษาศาสตร์เชิงพุทธ  คือ  การเรียนรู้ที่มีจุดมุ่งหมายใหญ่ ๆ ดังนี้

                             ๑. เพื่อให้ผู้เรียนเกิดศรัทธาซาบซึ้ง  และสำนึกในความสำคัญของพระพุทธศาสนาและคุณค่าของพระรัตนตรัย

                             ๒. เพื่อให้ผู้เรียนสามารถพิจารณาแนวความคิดที่หลายหลาย  และวินิจฉัยความถูกต้องโดยยึดหลักเหตุผลทางพระพุทธศาสนา

                             ๓. เพื่อให้ผู้เรียนมีทักษะในการคิดและปฏิบัติตนอย่างถูกต้อง  ตามหลักธรรมทาง

พระพุทธศาสนา  และสามารถนำหลักธรรมมาพัฒนาตนเองและสังคม

                              ๔. เพื่อให้ผู้เรียนเป็นพุทธศาสนิกชน ที่ดีและปฏิบัติหน้าที่ชาวพุทธได้อย่างถูกต้อง

                     แนวคิดศึกษาศาสตร์ทั่วไป  หมายถึง  กระบวนการการศึกษาตามที่เป็นไปในชีวิตจริงและมองเห็นเป็นทางเลือกที่ถูกต้อง โดย คาร์เตอร์ วี กู๊ด (CATER V.GOOD)   ได้ให้ความหมายของการศึกษาไว้ ๔ อย่าง คือ

                              ๑. การศึกษา  หมายถึง กระบวนการที่ทำให้คนได้รับอิทธิพล สิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นตัวควบคุมให้คนได้รับความรู้ ความสามารถ และการพัฒนาตนเองอย่างดีที่สุดเท่าที่สังคมต้องการ

                              ๒. การศึกษา  หมายถึง  กระบวนการที่ทำให้คนพัฒนาความสามารถ  เจตคติ  และพฤติกรรมต่างๆ ที่มีคุณค่าต่อสังคมและเป็นที่ยอมรับต่อสังคมที่ตนดำรงชีวิตอยู่

                              ๓. การศึกษา  หมายถึง  วิชาชีพสำหรับครูหรืออาชีพที่จัดสอนในสถาบันครู หรือระดับอุดมศึกษา

                              ๔. การศึกษา  หมายถึง ศิลปการถ่ายทอดความรู้อย่างมีระบบจากอดีตสู่คนแต่ละรุ่น

                             พลาโต (PLATO)   ได้กล่าวว่า  การศึกษาคือเครื่องมือที่ผู้ปกครองประกาศใช้ในการเปลี่ยนแปลงนิสัยมนุษย์  เพื่อให้เกิดสามัคคีรัฐ  ถ้าพลเมืองมีการศึกษาดีก็จะสามารถเผชิญหับเหตุฉุกเฉินต่างๆ ที่เกิดขึ้นได้

                             อริสโตเติล  (ARISTOTlE)  กล่าวว่า  การศึกษาคือการอบรมคนให้เป็นพลเมืองดีและดำเนินชีวิตด้วยการกระทำที่ดี

                             รุสโซ  (RONSSEAU)  กล่าวว่า  การศึกษาคือการปรับปรุงคนให้เหมาะกับโอกาสและสิ่งแวดล้อมที่เปลี่ยนไป

                            จอห์น ดิวอี้  (JOHN  DEWEY)  กล่าวว่า  การศึกษามีความหมาย ๔ ประการ คือ

                             ๑. การศึกษา คือ ชีวิต มิใช่การเตรียมตัวเพื่อชีวิตในอนาคต  แต่การศึกษากับชีวิตเป็นสิ่งคู่กัน  เมื่อมีชีวิตอยู่ก็ต้องมีการศึกษาตลอดไป

                             ๒. การศึกษา คือ ความเจริญงอกงาม  คนที่ได้รับการศึกษาดีแล้ว  ย่อมเจริญงอกงามทั้งด้านร่างกาย อารมณ์ สังคมและสติปัญญา

                             ๓. การศึกษา คือ การสร้างเสริมประสบการณ์ชีวิต  ได้แก่  การจัดการประสบการณ์ใหม่ช่วยพัฒนาขีดความสามารถของคนให้สูงขึ้น  เพื่อกำหนดแนวปฏิบัติจากผลที่ได้รับจากประสบการณ์ใหม่

                               ๔. การศึกษากระบวนการทางสังคม คือ กระบวนการถ่ายทอดความรู้วัฒนธรรมประเพณีต่างๆ จากคนรุ่นหนึ่งไปสู่คนรุ่นหนึ่ง

                                ส่วนแนวคิดของการศึกษาเชิงพุทธนั้น  ได้มีนักคิดทางพุทธศาสนาหลายท่านได้ให้ความหมาย  ดังนี้

                                ท่านพุทธทาสภิกขุ  ได้ให้ความหมายของการศึกษาไว้ว่า  “การศึกษาเป็นการศึกษาเพื่อมนุษย์จะมีโอกาสได้สิ่งที่ดีที่สุดที่มนุษย์ควรจะได้  โดยการทำลายเสีย  ซึ่งสัญชาติญาณอย่างสัตว์”

                                พระพรหมคุณาภรณ์ (ประยุทธ์ ปยุตฺโต) ได้ให้ความหมายของการศึกษามีนัยยะ ดังนี้

                               ๑. การศึกษา หมายถึง การเรียน การฝึกฝนอบรมเพื่อนำสติปัญญาที่มีอยู่มาใช้ให้เป็นประโยชน์และทำให้แก่กล้ายิ่งขึ้น

                               ๒. การศึกษา หมายถึง การพยายามแสวงหาจุดหมายให้แก่ชีวิต  คือความเป็นอยู่ที่ดีที่สุด  หรือการมีอิสรภาพสูงสุด

                                ๓.  การศึกษา หมายถึง กิจกรรมของชีวิต โดยชีวิต เพื่อชีวิต

                                ๔.  การศึกษา หมายถึง ความสามารถที่ปรับตัวเข้ากับสิ่งแวดล้อม และรู้จักส่วนที่เกี่ยวข้องสัมพันธ์กัน

                                สาโรช บัวศรี ได้ให้ความหมายของการศึกษา “การศึกษาคือ การพัฒนาขันธ์ ๕ เพื่อให้โลภะ โทสะ โมหะ ลดน้อยถอยลงหรือหมดไปในที่สุด  เพื่อที่จะได้บรรลุ ชีวิตที่ดี”

                                 ส. ศิวลักษณ์  ได้ให้ความหมายของการศึกษา ไว้ดังนี้ว่า

                                 ๑. การศึกษา  หมายถึง  วิธีการต่าง ๆ ที่ถ่ายทอด ความรู้ ทักษะ และทัศนคติ

                                 ๒. การศึกษา  หมายถึง  ทฤษฎีต่าง ๆ ที่พยายามอธิบายหรือให้เหตุผลในการถ่ายทอดนั้น

                                ๓. การศึกษา หมายถึง คุณค่าหรือ อุดมคติต่าง ๆ ที่มนุษย์พยายามจะเข้าใจถึงโดยอาศัยความรู้ ทักษะ และทัศนคติ

                                 วิจิตร  ศรีสะอ้าน  ได้ให้ความหมายของการศึกษา คือ

                                  ๑. การศึกษา เป็นกระบวนการเปลี่ยนแปลง พฤติกรรมของบุคคลให้เป็นไปในแนวทางที่พึงปรารถนา

                                  ๒. การศึกษา เป็นการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมที่เป็นไปโดยจงใจ  โดยมีกำหนดจุดหมาย ซึ่งเป็นสิ่งที่มีค่าสูงสุดไว้

                                 ๓.  การศึกษา หมายถึง การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมที่ประทำเป็นระบบ มีกระบวนการอันเหมาะสม และผ่านสถาบันทางสังคม ที่ได้รับมอบหมายให้ทำหน้าที่ด้านการศึกษา

                                  มนุษย์มีเหตุผล มีสติปัญญา มีอารมณ์และร่างกาย ระบบการศึกษาที่มีเป้าหมายชัดเจนสมบูรณ์ จะต้องจัดเพื่อพัฒนาทั้งในแง่ของสติปัญญา เหตุผล อารมณ์ และร่างกายของผู้เรียน

                                   เป้าหมายทางการศึกษาในแนวพุทธศาสนาคือ

                                   ๑. เป้าหมายด้านการดำรงชีพ  การดำรงชีวิตเป็นเรื่องสำคัญพื้นฐานในอริยมรรคมีองค์ ๘ อันเป็นทางดำเนินชีวิตของอารยชน  ได้พูดถึงหลักการดำเนินชีวิตว่าจะต้องเป็นสัมมาชีพ หลักธรรมข้อนี้เป็นการส่งเสริมอาชีพอย่างถูกต้อง  และเป็นการปฏิเสธอาชีพทุจริตทุกอย่าง

                                   ๒. เป้าหมาย ด้านการพัฒนาบุคลิกภาพ  เป็นการครองชีวิตทั้งส่วนตัวและในสังคมได้อย่างดี  โดยปฏิบัติตามหลักสัปปุริสธรรม ๗ และเวสารัชชธรรม ๕ ประการ เป็นต้น

                                   ๓. เป้าหมายในด้านพัฒนาสติปัญญา คือมนุษย์มีความแตกต่างจากสัตว์อื่นในด้านสติปัญญาพุทธศาสนามีคำส่งเสริมสติปัญญาในทุกด้าน

                                   ๔. เป้าหมายในการพัฒนาด้านร่างกาย ในการพยายามเพื่อความอยู่รอด บุคคลด้องมีร่างกายสมบูรณ์แข็งแรง  พระพุทธศาสนากล่าวถึง สัปปายะ ๔ ประการ อันเป็นเหตุเบื้องต้นของความสุข

                                   ผู้ที่ได้รับการศึกษาแบบพุทธ  จะมีลักษณะเด่นประจำตนคือ

                                   ๑. มีปัญญา  ซึ่งเกิดพร้อมกับการสิ้นอวิชชา

                                   ๒. มีกรุณา  ซึ่งเป็นแรงเร้าในการกระทำในการดำรงชีวิต  จะมีลักษณะ ๒ คือ อัตตัตถะ  การบรรลุถึงประโยชน์ตน  ฝึกตนเองได้ดี(ปัญญา)  ปรัตถะ  การบำเพ็ญประโยชน์ต่อผู้อื่น สามารถช่วยผู้อื่นได้ดี (กรุณา)

                                     พุทธธรรมที่เป็นสาระสำคัญของการศึกษา

                                     ปฏิจจสมุปบาท  แสดงกฎเหตุผลและปัจจัยสนับสนุน

                                     อริยสัจ  แสดงปัญหาและการแก้ปัญหาของมนุษย์

                                     ขันธ์ ๕ แสดงชีวิตมีองค์ประกอบ

                                     ไตรลักษณ์ แสดงภาพที่เป็นจริงที่เราจะพึงเกี่ยวข้องให้ถูกต้อง

                                      กรรม  แสดงความเป็นไปของมนุษย์และเหตุผล  ที่จะแก้ไขปรับปรุงได้เป็นผลสำเร็จและจุดมุ่งหมายที่จะเข้าถึงได้ด้วยการกระทำมิใช่การอ้อนวอน

                                      ไตรสิกขา  แสดงความหมายแท้ของการศึกษา  ขอบเขตการฝึกตน  การพัฒนาชีวิตที่ดี (มรรค)

                                       นิพพาน  แสดงถึงสภาวะที่เข้าถึงเมื่อแก้ปัญหามนุษย์ได้แล้ว  และประโยชน์สูงสุดที่จะพึงได้  จากการมีชีวิตและการมีสุขภาพจิตที่สมบูรณ์