พระพุทธศาสนากับนิเวศวิทยา

พระพุทธศาสนากับนิเวศวิทยา

พระมหาเจิม  สุวโจ

๑๙  มิถุนายน  ๒๕๔๗

1.             แนวคิดพื้นฐานกับศาสตร์สมัยใหม่

2.             นิเวศวิทยาแนวตะวันตก

3.             นิเวศวิทยาแนวตะวันออก

4.             กรณีประเทศไทยเผชิญหน้ากับสถานการณ์ปัจจุบัน

ภูมิหลัง : ศาสตร์สมัยใหม่

            ยุคเริ่มต้น ก่อนศาสตร์สมัยใหม่

§       ช่วงก่อนกระบวนทัศน์กระแสหลัก

มองแบบเทวดานิยม  :  ตกอยู่ภายใต้กฎเกณฑ์ของพระเจ้าหรือเคารพธรรมชาติ

มิติด้านอภิปรัชญา     :  แสวงหาความจริง แสวงหาพื้นฐานของตนเอง สิ่งทั้งหลายล้วนดำเนินไปตามกฎเกณฑ์ทางกลศาสตร์ที่แน่นอนตายตัว  ซึ่งอธิบายได้ด้วย การนิรนัย(เช่นคณิตศาสตร์) และการอุปนัย(การทดลอง) ตามกระบวนการทางวิทยาศาสตร์

มิติญาณวิทยา : ทุกสิ่งทุกอย่างอธิบายได้โดยการแบ่งแยกออกเป็นส่วน ๆ

มิติจริยธรรม  : มองคุณค่าให้ความสำคัญเหตุผล จิต วิญญาณ มากกว่าร่างกาย เป้า

หมายสูงสุดของมนุษย์คือมองตามกฎหลักศีลธรรมยุคศาสตร์สมัยใหม่

                แนวคิดมนุษย์นิยม :  มนุษย์ไม่เกี่ยวข้องกับพระเจ้า  โดยเชื่อว่ามนุษย์มีเจตจำนงเสรี มีสติปัญญาและเหตุผลในการคิดและการกระทำต่อตนเองและธรรมชาติ  ตลอดจนสามารถจัดการหรือควบคุมมันได้

                แนวคิดทุนนิยม :  เป็นรากฐานลักธิปัจเจกนิยม

                                                  :  จอห์น ล็อก (JOHN LOCKE:1632-1704)  เชื่อว่ามนุษย์มีความเสมอภาคกันในลักธิ ๓ ประการ  คือ  สิทธิในชีวิต  สิทธิในอิสรภาพ  และสิทธิในทรัพย์  มีเสรีภาพอันสมบูรณ์มาแต่กำเนิด

                                                :  อดัม สมิธ  (ADAM SMITH:1723-1790)  มีความเห็นเพิ่มเติมว่าปัจเจกชนมีสิทธิที่จะแสวงหา  ถือกรรมสิทธิ์และปกป้องสมบัติของตนเอง                                                        

 แนวคิดประโยชน์นิยม : ได้รับอิทธิพลจากปรัชญาแนวอัตนิยม (Egoism)

                                                :  ทอมัส ฮอบส์  (THOMAS HOBBES:1588-1679)  เชื่อว่ามนุษย์ย่อมกระทำสิ่งต่าง ๆ เพื่อประโยชน์แก่ตนเองหรือเห็นแก่ตัวทั้งหลาย

                                                :  ชาร์ลส์  ดาร์วิน  เชื่อว่าการแข่งขันหมายถึงความก้าวหน้าในสังคมเช่นเดียวกับการต่อสู้ระหว่างสิ่งมีชีวิต  โดยมีการปรับตัวและเกิดพันธุ์ใหม่ซึ่งมีความเหมาะสมยิ่งขึ้น  ดาร์วินเปรียบวิถีชีวิตของนายทุนกับกรรมกรว่า  เป็นการต่อสู้ระหว่างสิ่งมีชีวิต  เพราะฉะนั้นทฤษฎีของดาร์วินได้รับความนิยมอย่างแพร่หลายในหมู่นักทฤษฎีสังคมและลัทธินายทุน

สิ่งแวดล้อมนิยม  (ENVIRONMENTALISM)

                                มีรากฐานความคิดอยู่บนกระบวนทัศน์การพัฒนากระแสหลัก  ดังนั้นจึงมีลักษณะเด่น คือ การยึดเอาเทคโนโลยีเป็นศูนย์กลางในการแก้ปัญหานิเวศนิยม

                                มีลักษณะตรงข้ามกับแนวคิดสิ่งแวดล้อมนิยม  แนวคิดนิเวศนิยมมีแกนกลางอยู่ที่การยึดเอาระบบนิเวศเป็นศูนย์กลางหรือนิเวศประมาณนิยมของความคิดและการปฏิบัติ

                                                                                               

โลกทัศน์สิ่งแวดล้อมใหม่(นิเวศนิยม)	โลกทัศน์สังคมกระแสหลัก(สิ่งแวดล้อมนิยม)
๑.      ประเมินค่าสูงต่อธรรมชาติ o   รักธรรมชาติ o   มีความสัมพันธ์เป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติ o   การคุ้มครองสิ่งแวดล้อมสำคัญกว่าความเจริญทางเศรษฐกิจ	๑.      ประเมินค่าต่ำต่อธรรมชาติ o   ธรรมชาติคือทรัพยากรสำหรับผลิตสินค้า o   มนุษย์ครอบงำธรรมชาติ ความเจริญทางเศรษฐกิจสำคัญกว่า   สิ่งแวดล้อม
๒.    ความรักและห่วงใยต่อจักรวาล o   ต่อสรรพสัตว์ทั่วโลก o   ต่อเพื่อนมนุษย์ o   ต่อคนรุ่นหลังในอนาคต	๒.    ความรักแบบคับแคบ o   สิ่งมีชีวิตมีไว้เพื่อสนองความต้องการของมนุษย์ o   ไม่สนใจเพื่อนมนุษย์ ห่วงใยเฉพาะคนรุ่นปัจจุบัน
๓.  วางแผนอย่างระมัดระวังและหลีกเลี่ยงความเสี่ยง o   วิทยาการและเทคโนโลยีมีปัญหา o   หยุดยั้งการพัฒนาพลังงานนิวเคลียร์ o   พัฒนาและใช้เทคโนโลยีแบบอ่อนโยน          รัฐควบคุมและคุ้มครองเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อม	๓.     พร้อมรับความเสี่ยงเพื่อความเจริญสูงสุด o   วิทยาการและเทคโนโลยีมีประโยชน์สำหรับมนุษย์ o   พัฒนาพลังงานนิวเคลียร์ต่อไป o   ใช้เทคโนโลยีแบบแข็ง    ใช้กลไกตลาด
๔.     ขีดจำกัดความเจริญ o   ทรัพยากรขาดแคลน o   ประชากรขยายตัวสร้างขีดจำกัด o   เน้นการอนุรักษ์	๔.  ความเจริญไร้ขีดจำกัด o   ไม่มีความขาดแคลนทางทรัพยากร o   ประชากรไม่ใช่ปัญหา o   เน้นการผลิตและการบริโภค

               

                ตารางแสดงโลกทัศน์ที่แตกต่างกันระหว่างโลกทัศน์สิ่งแวดล้อมใหม่(นิเวศนิยม) กับ โลกทัศน์สังคมกระแสหลัก (สิ่งแวดล้อมนิยม)

โลกทัศน์สิ่งแวดล้อมใหม่(นิเวศนิยม)	โลกทัศน์สังคมกระแสหลัก(สิ่งแวดล้อมนิยม)
๕.     สร้างสังคมใหม่ o   มนุษย์ต้องเลิกทำลายธรรมชาติ o   เปิดกว้างและมีส่วนร่วม o   เน้นการบริการสาธารณะโดยรัฐ o   ความร่วมมือ o   อยู่เหนือวัตถุนิยม o   วิถีชีวิตเรียบง่าย o   ความพึงพอใจต่องานและผลงาน	๕. สังคมปัจจุบันดีอยู่แล้ว o   มนุษย์ไม่เคยทำลายธรรมชาติ o   ระบบชนชั้นและประสิทธิภาพ o   เน้นกลไกตลาด o   การแข่งขัน o   วัตถุนิยม o   วิถีชีวิตสลับซับซ้อนและฟุ่มเฟื่อย o   การทำงานเพื่อสนองความต้องการทางเศรษฐกิจ
๖. การเมืองใหม่ o   คิดร่วมกันและมีส่วนร่วม o   การเมืองเรื่องสิ่งแวดล้อม o   ใช้การปฏิบัติการโดยตรง o   วางแผนล่วงหน้ายาวไกล	๖.  การเมืองเก่า o   ระบบผู้เชี่ยวชาญ o   การเมืองเรืองธุรกิจ o   ใช้ช่องทางแบบเก่า o   ใช้กลไกตลาด

 ทษฎีนิเวศวิทยาแนวลึก (Deep  Ecology)

ภูมิหลังของแนวคิด

                              การเปลี่ยนแปลงสังคมให้ไปสู่แนวนิเวศวิทยา  ต้องเริ่มที่การเปลี่ยนแปลงปรัชญาการมองโลกเสียก่อนนิเวศวิทยาแนวลึกหรือการบุกเบิกไปสู่มิติใหม่ของการมองโลกและสิ่งแวดล้อม

                            คำว่า นิเวศวิทยาแนวลึก ถูกสร้างขึ้นเป็นครั้งแรกโดยนักปรัชญาขาวนอร์เวย์ ชื่อ อาร์เนส แนส (ARNE NAESS,1912)  ท่านอธิบายถึงเรื่องของจิตวิญญาณที่มีอยู่ในธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมทั่วไปโดยเริ่มยกตัวอย่างงานเขียนของ ดัล โด ลีโอ โพลด์ (ALDO LEOPOLD)  และราเชล คาร์สัน (RACHEL CARSON)  ที่แสดงให้เห็นถึงการยอมรับหรือเรียกร้องสิทธิของสิ่งแวดล้อม

                           ส่วนนิเวศวิทยาแนวลึกนี้  เป็นการเคลื่อนไหวระยะยาวที่มีเป้าหมาย  เพื่อเปลี่ยนแปลงแนวคิดทางสังคมทั้งระบบอย่างถอนรากถอนโคนมากกว่าที่จะแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้าเป็นครั้งคราวเกี่ยวกับบางเรื่องบางส่วน  เช่น  ปัญหามลภาวะ  การทำลายป่าไม้  เป็นต้น  (ต่างจากแนวคิดนิเวศทั่วไปที่มุ่งส่งเสริมและรักษาสิ่งแวดล้อมที่ปรากฏขึ้นเฉพาะด้าน)

แนวคิดพื้นฐานเกี่ยวกับคุณค่าทางจริยธรรมต่อสิ่งแวดล้อม

                          เป็นความพยายามที่จะนำเอาความเข้าใจหรือความเชื่อทางด้านศาสนา  และแนวคิดทางด้านปรัชญาเชื่อมโยงเข้าด้วยกันเพื่อแก้ไขปัญหาสิ่งแวดล้อมที่กำลังเปลี่ยนแปลงไปสู่ความหายนะ

                          แนวคิดนิเวศวิทยาแนวลึก  ได้แสดงทัศนะว่าสิ่งแวดล้อมมีคุณค่าเช่นเดียวกับมนุษย์ไม่ควรทำลายสิ่งแวดล้อมเพราะสิ่งแวดล้อมมีสิทธิที่จะดำรงชีวิตเหมือนกัน

                     ตารางเปรียบเทียบความคลายคลึงกันในประเด็นแนวคิดพื้นฐานเกี่ยวกับคุณค่าทางจริยธรรมต่อสิ่งแวดล้อมระหว่างทฤษฎีที่ยึดชีวิตเป็นจุดศูนย์กลางและทฤษฎีนิเวศแนวลึกกับพระพุทธศาสนาเถรวาท

ทฤษฎีที่ยึดชีวิตเป็นจุดศูนย์กลาง	ทฤษฎีนิเวศวิทยาแนวลึก	พระพุทธศาสนาเถรวาท
๑. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในตัว	๑. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในตัว	๑.  สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในตัว
๒. ไม่มีความแตกต่างเกี่ยวกับคุณค่าทางจริยธรรม ในเรื่องชีวิต ระหว่างมนุษย์ พืชและสัตว์	๒. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าและมีความเท่าเทียมกันกับมนุษย์เพราะเป็นสิ่งที่อาศัยอยู่ในโลกนี้เหมือนกัน	๒. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในด้านความเสมอภาคกับสรรพสิ่งรวมทั้งมนุษย์ภายใต้กฎไตรลักษณ์
๓. มนุษย์ต้องให้ความเคารพต่อชีวิตซึ่งเป็นคุณค่าที่ไม่ต้องรอการกำหนดจากผู้ใด	๓. มนุษย์ไม่อาจวัดคุณค่าของสิ่งแวดล้อมด้วยเกณฑ์ทางธุรกิจหรือไม่อาจหาเหตุผลเรื่องประโยชน์ที่มีต่อมนุษย์	๓.  สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในตัวเองไม่มีผู้ใดเป็นผู้กำหนดคุณค่าให้

                         ตารางเปรียบเทียบความคลายคลึงกันในการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมระหว่างทฤษฎีที่ยึดชีวิตเป็นจุดศูนย์กลางและทฤษฎีนิเวศแนวลึกกับพระพุทธศาสนาเถรวาท

ทฤษฎีที่ยึดชีวิตเป็นจุดศูนย์กลาง	ทฤษฎีนิเวศวิทยาแนวลึก	พระพุทธศาสนาเถรวาท
๑. อนุรักษ์เพื่อให้สิ่งแวดล้อมได้คงอยู่ต่อไป	๑. เน้นการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมเป็นสำคัญ	๑.  อนุรักษ์เพื่อให้สิ่งแวดล้อมได้คงอยู่ต่อไป
๒. อนุรักษ์โดยยอมรับการเปลี่ยนแปลงที่ไม่ส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม	๒. อนุรักษ์แบบไม่ต้องมีการพัฒนาจึงคัดค้านการกระทำทุกอย่างที่จะต้องเปลี่ยนแปลงสิ่งแวดล้อม	๒. ส่งเสริมการใช้สิ่งแวดล้อมอย่างทะนุถนอม  สันโดษและให้เกิดคุณค่ามากที่สุด
๓. เรียกร้องให้มนุษย์เคารพในชีวิตของสิ่งอื่น เช่น ไม่เห็นด้วยกับการใช้สัตว์ทดลองทางวิทยาศาสตร์	๓. พยายามเข้าไปมีบทบาททางการเมืองเพื่อกำหนดนโยบายด้านสิ่งแวดล้อมและก่อตั้งองค์กรต่าง ๆ เพื่อพิทักษ์สิ่งแวดล้อม	๓.  มีกฏเกณฑ์และหลักคำสอนในการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมที่ชัดเจน

o   ความจริงแนวตะวันตก  คือ  เส้นตรง

ความจริงแนวตะวันออก  คือ  วงกลม

o   นิเวศวิทยาตะวันตก  คือ มองเชิง ชาร์ลส ดาร์วิน

นิเวศวิทยาตะวันออก คือ มองทุกสิ่งสัมพันธ์กันหมด

                                                เปรียบเทียบความแตกต่างกันในประเด็นแนวคิดพื้นฐานเกี่ยวกับคุณค่า

ทางจริยธรรมต่อสิ่งแวดล้อมระหว่างทฤษฎีที่ยึดมนุษย์เป็นจุดศูนย์กลางกับพระพุทธศาสนา

ทฤษฎีที่ยึดมนุษย์เป็นจุดศูนย์กลาง	พระพุทธศาสนาเถรวาท
๑. สิ่งแวดล้อมไม่มีคุณค่าในตัว	๑. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในตัว
๒. สิ่งแวดล้อมไม่มีคุณค่าใด ๆ เสมอกันกับมนุษย์	๒. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในด้านความเสมอภาคกับสรรพสิ่งรวมทั้งมนุษย์ภายใต้กฎไตรลักษณ์
๓. มนุษย์เป็นผู้กำหนดคุณค่าให้สิ่งแวดล้อม	๓. สิ่งแวดล้อมมีคุณค่าในตัวเองไม่มีผู้ใดเป็นผู้กำหนดคุณค่าให้

                                เปรียบเทียบความแตกต่างกันในประเด็นท่าทีของแนวคิดต่อสิ่งแวดล้อมระหว่างทฤษฎีที่ยึดมนุษย์ เป็นจุดศูนย์กลางกับพระพุทธศาสนา

ทฤษฎีที่ยึดมนุษย์เป็นจุดศูนย์กลาง	พระพุทธศาสนาเถรวาท
๑. มนุษย์แปลกแยกจากสิ่งแวดล้อม	๑. มนุษย์ไม่มีความแปลกแยกจากสิ่งแวดล้อม
๒. มนุษย์มีสถานะสูงกว่าสิ่งแวดล้อม	๒. มนุษย์มีสถานะเป็นเพื่อนร่วมกฎธรรมชาติ         (ไตรลักษณ์)
๓. มนุษย์มีสิทธิควบคุมจัดการกับสิ่งแวดล้อมตามความปรารถนา	๓. สิ่งแวดล้อมมีคุณประโยชน์ต่อมนุษย์ ดังนั้นมนุษย์ต้องใช้สิ่งแวดล้อมอย่างทะนุถนอมและสันโดษด้วยสติปัญญา

สรุป

                                การแก้ปัญหาในหัวข้อนี้  ควรแก้ไขอย่างพระพุทธศาสนา คือมีหลักการควบคู่กับปัญญาจุดเด่นของประเทศไทยคือ ไม่สุดโด่ง

                                ทฤษฎีเศรษฐกิจพอเพียง  ไม่มีโลกทัศน์สังคมกระแสหลักหรือในตำรา  เป็นแนวคิดทฤษฎีอันเนื่องมาจากพระราชดำริ(รัชกาลที่ ๙)

o   ใช้หลักมัชฌิมาปฏิปทาของพระพุทธศาสนามากลมกลืน

o   เป็นแนวคิดไปทางสันโดษไม่อิงปรัชญาหรือศาสตร์ตะวันตก

ขณะนี้ศาสตร์ตะวันตกหรือภูมิปัญญาตะวันตก  กำลังตกต่ำหรือหมดไปแล้วใน

แนวคิดแบบการพัฒนาที่ยั่งยืนซึ่งเป็นอิทธิพลของภูมิปัญญาตะวันออกมาแทนที่  โดยระบบบูรณาการตะวันออกซึ่งนำมาใช้กับระบบโลก

                                ปัญหาภูมิปัญญาตะวันออก

๑.      ไม่เป็นระบบ

๒.    เทคโนโลยี ความทันสมัยยังเป็นที่ยอมรับอยู่

๓.     แนวทางปฏิบัติเชิงสากล  หรือเป็นรูปธรรมเชิงสากล